प्रदीप गिरी
गान्धीलाई
मानिसको जीवनको प्रत्येक पक्षमा गहिरो रुचि थियो । त्यसमा पनि उनीलाई
सेक्समा विशेष रुचि देखिन्छ । गान्धीजी सेक्स र ब्रह्मचर्यका विषयमा आजीवन
प्रयोगरत रहन्थे । एउटा शुद्ध सत्याग्रहीले ब्रम्हचारी हुनुपर्छ भन्ने उनको
धारणा थियो । तदनुरूप उनले आप\mनो सत्याग्रही जीवनको प्रारम्भमा नै
ब्रह्मचर्यको पालन गर्ने प्रयास थालेका थिए । तर, यो व्रत पूर्णरूपले सफल
हुन सकेन । तर, यसबाट गान्धीको संकल्प झन् कडा भयो । १९०६ मा गएर उनले
पूर्ण ब्रह्मचर्यको प्रतिज्ञा गरे । त्यस वेला उनी ३७ वर्षका थिए ।
पूर्णब्रह्मचर्यको प्रतिज्ञापछि गान्धीजीले सत्याग्रहको नेतृत्व गरे । यो
कुरो दक्षिण अपि|mकाको हो । यस किसिमको ब्रह्मचर्य भारतका योगी-सन्यासीले
लिने गरेको सुनिएको/देखिएको कुरो हो । तर, यस्ता योगी-सन्यासी आइमाईको
छायाबाट नै पर भाग्दछन् तर, गान्धीजी यस किसिमको पलायनलाई भने कायरताको
संज्ञा दिन्छन् । गान्धीजी आफ्नो दैनिक व्यवहारमा आइमाईसँग तर्संदैन थिए ।
अझ आफ्नी स्वास्नीसँगै एउटा कोठामा सुत्ने चलन पनि गान्धीले छाडेनन् । यसले
गर्दा गान्धीजीलाई अप्ठ्यारो पर्नु स्वाभाविक थियो । निकै पछि उनले
राजकुमारी अमृता कौरलाई आफ्नो यस अप्ठ्यारोबारे पत्रमा लेखेका थिए- 'मलाई
सबभन्दा कठिन काम वासनाका उपर विजय प्राप्त गर्नुमा परेको छ । मैले
वासनाविरुद्ध निरन्तर संघर्ष गरिरहेको छु । आजसम्म जेनतेन सफल हुन सकेकोमा म
यसलाई एउटा चमत्कार नै ठान्दछु ।'गान्धीजी कामवासनाको मोर्चामा अनेकौँ रूपमा संघर्षरत देखिन्छन् । खानपिन र उठबसका बानी-व्यहोराले कामवासनालाई तताउँछ भन्ने गान्धीको निष्कर्ष थियो । मानिसका विभिन्न इन्दि्रय आपसमा अन्तरसम्बन्धित छन् । एउटा इन्दि्रयले अर्कोलाई उत्तेजित गर्छ । अझ यसमा पनि भोजन र वासनाको गाढा सम्बन्ध हुन्छ । चिल्लो-चाप्ल्ाो, मीठो, मसलेदार खाना र दूधले विशेष गरेर वासना भड्काउँछ भन्ने गान्धीजीको ठहर थियो । यसैले गान्धी आप\mनो खानपिनका मामलामा बडो सतर्क थिए । गान्धीजीले आजीवन खानपिनका बारे अनेकौँ प्रयोग गरिरहे । यस्ता सबै प्रयोग ब्रह्मचर्यको लक्ष्यलाई ध्यानमा राखेर गरिन्थ्यो । खानपिनबाहेक खाली दिमाग पनि लहडी हुन्छ र कामवासनापट्ट िआकृष्ट हुन्छ । यसैले गान्धी आफूलाई प्रत्येक घडी व्यस्त राख्थे । यसबाहेक नियमित स्नान राम-नाम र भजन-प्रार्थनाले पनि आफू आत्म-नियन्त्रणमा रहन सकेको कुरो गान्धीले बताएका छन् ।
कामवासनाकोे नियन्त्रणका दृष्टिकोणले मानव-शरीरप्रति सही दृष्टिकोणको विकास बडो आवश्यक छ भन्ने गान्धीजीको धारणा छ । यो शरीर के हो ? शरीरलाई आनन्दको साधन र यसका प्रत्येक इन्दि्रयलाई भोग र तृप्तिको माध्यम सम्भिmने व्यक्तिले कामवासनाबाट मुक्ति प्राप्त गर्न सक्दैन । तर, शरीर, इन्दि्रयहरूको भूमिकाबारे आप\mनो दृष्टिकोण बदल्न सकिन्छ । त्यसो भएको खण्डमा वासनाउपर विजय गर्न सजिलो हुन्छ । उनी भन्छन्- 'हाम्रा जनेन्दि्रय यौनतृप्तिका निम्ति मात्र बनेका होइनन् । हामीले यो बुझ्नु आवश्यक छ । वासनाउपर नियन्त्रण गर्न आवश्यक छ । अनि मात्र वासनाउपर नियन्त्रण गर्न सजिलो हुनेछ ।'
यी र यस्तै अरू प्रयोगमूलक निष्कर्षपछि गान्धीको ब्रह्मचर्य विषयक विचारको विकास हुँदै गयो । गान्धी आफ्ना अनुभवबाट अनुशासनका नयाँ नियम र उपनियम बनाउँदै गए । यस क्रममा आफ्ना विचारमा अनेकौँ सुधार र परिष्कार गरेको कुरा गान्धी उल्लेख गर्छन् । तर, त्यति हुँदाहुँदै पनि गान्धी आफ्ना कमजोरीप्रति जागरुक थिए । उनले १९२६ मा भनेअनुसार उनको शारीरिक ब्रह्मचर्यमा कुनै खोट थिएन । तर, आप\mनो मनलाई पूर्णतः नियन्त्रण राख्न नसकेको कुरा गान्धी स्वीकार गर्छन् । मनमा बडो नजानिँदो तरिकाबाट नचाहिँदा विचारले अधिकार जमाउने चेष्टा गरेको कुरो गान्धी बारम्बार उल्लेख गर्छन् ।
तर, आप\mनो शारीरिक आत्म-नियन्त्रणबारे गान्धीलाई पूर्ण आत्मविश्वास थियो । यसैले गान्धी आइमाईसितको सम्पर्क र संसर्गबाट परहेज गर्दैनथे । खास गरेर आप\mना केही केटीचेलीको काँधमा हात राखेर घुम्नु-हिँड्नु उनीलाई विशेष पि्रय थियो । गान्धीको यस किसिमको बानी-व्यहोरा कतिपय देशवासीलाई मन पर्दैनथ्यो । विभिन्न मानिसले उनको यस्तो चलनको आलोचना गरे । सेप्टेम्बर १९३५ मा गान्धीले यस्ता आलोचनाको कदर गर्ने निर्णय सुनाए । 'मैले त्यति नगरिदिँदा यिनीहरूको चित्त बुझ्दछ भने बेसै भयो त, म त्यसो नगरी दिउँला' भन्ने गान्धीको भनाइ थियो । तर, गान्धी आफ्नो निर्णयमा अडिग रहेनन् । मात्र दुई वर्षपछि गान्धी आफ्नी पत्नी सुशीला नायर र मनु गान्धीजस्ता केही निकटस्थ युवतीका साथ त्यसरी नै हिँडेको देखिए । मानिसले फेरि आलोचना सुरु गरे । गान्धीले आलोचनाको जवाफ दिए- 'कोसित कसरी हिँड्नु हुन्छ वा हुँदैन, त्यो मेरो आत्माले ठहर गर्ने कुरा हो । अब हुँदाहुँदा यी आलोचकहरू मेरी स्वास्नी र चेलीबेटीसित हिँडेकोमा पनि टीकाटिप्पणी गर्छन् भने मलाई केही भन्नु छैन ।'
१९३६ को वर्ष भने गान्धीका निमित्त निकै अप्ठ्यारो ठहरियो । अघिल्लो वर्षभरि गान्धीले कठोर परिश्रम गरेका थिए । वर्षभरि नै उनी मुस्किलले दैनिक चार घन्टा सुते होलान् । परिणामस्वरूप डिसेम्बर १९३५ मा उनी बिरामी परे । तर, उनको कठिन दिनचर्यामा कुनै परिवर्तन आएन । फलतः जनवरी १९३६ मा उनी नराम्ररी थला परे । उनी उपचार र विश्रामका लागि बम्बई बस्न थाले । बम्बईमा यस्तै विश्राम कालमा एकपटक फेरि उनमा कामवासनाको उदय भयो । उनी आफैँले प्रकाशित गरेको पत्रिका हरिजनमा यो समस्याको सविस्तार वर्णन गरे । त्यस लेखमा आफ्नो कठोर आत्मालोचना गरेका छन् । तिनताक नै उनले आफ्ना एउटा साथीलाई तलका कुरा लेखे-
'यो शरीरलाई धेरै पुलपुल्याउनु हुँदैन । यसले खोजेको कुरा खान दिनु खतरनाक छ । अझ परिश्रम नगरी बस्ने हो भने झन् उत्पात नै गर्छ । मेरा शरीरले उत्पात गरेको कारण राम्ररी मलाई थाहा छ । यसैले अब म डाक्टरको सल्लाह मान्दिनँ । अब डाक्टरले भनेसरह म आराम नगर्ने भएको छु ।'
उपर्युक्त कुरा लेख्दा गान्धी ६७ वर्षका थिए । योभन्दा पनि ठूलो उत्पात फेरि दुई वर्षपछि भयो । १४ अपि्रल १९३८ का दिन गान्धीले आफूलाई स्वप्नदोष भएको घोषणा गरे । यसपटक भने उनी दुःखी भए । उनले आप\mनी शिष्या मेडलिन स्टयेडरलाई लेखे- '१४ अपि्रलको यो घृणित, फोहोर तथा दुःखदायी घटनाले मलाई चकनाचुर बनाएको छ ।' यसपछि गान्धी ठूलो निराशाको खाल्डोमा खसे । गान्धीलाई एक किसिमको अपराधबोधले निकै दिनसम्म ग्रस्त गर्यो । उनको आत्मविश्वास हरायो । यसबाट उनको राजनीतिक कार्यक्षमता पनि प्रभावित भएको देखिन्छ । उनले तिनताका नै जिन्नासित लामो र कठिन वार्तालाप गर्नुपर्ने थियो । गान्धीले यो वार्ता गर्न पनि चासो देखाएनन् । उनले जिन्नालाई भेट त गरे, तर वार्ताको महत्त्वपूर्ण अंग नेहरुलाई जिम्मा लगाइयो । मानौँ, गान्धीमा पुरानो आत्मविश्वास अब थिएन ।
गान्धीले आफ्ना निकटस्थ सहयोगीसित यो अपि्रल घटनाको विषयमा चर्चा गरे । उनीहरूका नजरमा यो एउटा निजी मामला थियो । यस कुरोको सार्वजनिक चर्चा-परिचर्चा उचित थिएन । तर, गान्धीले मानेनन् । गान्धीले यस घटनाबारे हरिजनमा एउटा लेख लेखे । गान्धी आफूलाई एउटा सार्वजनिक मानिस ठान्थे । सार्वजनिक मानिसको हरेक अनुभव र प्रयोग जनताको सम्पत्ति हुन्छ । यसैले गान्धीले आफ्नो स्वप्नदोष लुकाउन चाहेनन् । उनको लेख हरिजनमा छापिएपछि उनले अनेकौँ थरीका सल्लाह पाए । मिराबेन र अमृता कौर गान्धीका नजिकका महिलामित्र थिए । दुवैले गान्धीलाई आइमाईको संगतबाट टाढा रहनुपर्ने सल्लाह दिए । सर्वसाधरण आइमाई मात्र होइन, आप\mनानजिकका नातागोतासमेतबाट पनि टाढा रहनुपर्छ भन्ने उनीहरूको भनाइ थियो । पत्नी वा डाक्टर पनि टाढै रहेकोमा ब्रह्मचारीलाई सजिलो पर्छ । अझ मिराबेनले अर्को एउटा कुरा थपिन् । अपि्रलको त्यो घटना अनौठो र अस्वाभाविक होइन । गान्धीले सुषुप्तावस्थामा कुनै सँगै सुतेकी महिलाको घाँटीतिर हात पुर्याएको उनले देखेकी रहिछिन् । मिराबेनले यसको उल्लेख गरिन् । संक्षेपमा भन्दा गान्धीको कामवासना निर्मूल भएको रहेनछ भन्ने कुरोको यो थप प्रमाण थियो ।
गान्धीलाई यी सल्लाहले प्रभावित गर्यो । कामवासनाको चेतना अब हरायो भन्न साँच्चै गाह्रो रहेछ भन्ने कुरा उनले स्वीकार गरे । सचेतन मनमा कामवासना देखिएन भनेर ढुक्क हुन नहुने रहेछ । मानिसले जान्दानजान्दै पनि कामवासना मस्तिष्कको अँधेरो कुनामा लुकेर रहने रहेछ । गान्धी अब यस अचेतन गतिविधिप्रति पनि सतर्क भए । आफ्नो अचेतन मनको फोहोर र अँधेरा कुनालाई साफ-सुग्घर बनाउन अब गान्धीले विशेष ध्यान दिन थाले । विस्तारै गान्धीको आत्मविश्वास बलियो हुँदै गयो । केही दिनपछि गान्धीको पुरानो दिनचर्या पुनः कायम भयो । गान्धी फेरि महिला कार्यकर्तासँग सामान्य सम्बन्ध राख्न थाले । गान्धी त्यस्ता महिला कार्यकर्ता सँगसँगै सुत्थे । अझ त्यसमध्ये पनि डाक्टर सुशीला नायर र गान्धी एउटै बिछ्यौनामा सुत्थे । यसरी सँगै सुत्दा गान्धी न्यानो महसुस गर्थे । यसबाहेक पनि डाक्टर सुशीलाले गान्धीलाई नियमित मालिस गरिदिने अनि नुहाइदिने गर्थिन् । यो प्रक्रिया कहिलेकाहीँ डेढ घन्टाभन्दा बढीसम्म चल्थ्यो । कहिलेकाहीँ गान्धी मालिस गर्दागर्दै निदाउँथे । कहिले भने गान्धी मालिसका बेलामा आफ्ना निजी सचिव महादेव देसाई तथा प्यारेलाललाई बोलाएर चिठी-पत्र लेख्न लगाउँथे ।
जे होस्, गान्धीको जीवन-चर्याले हिन्दुस्तान तथा हिन्दुस्तानबाहिर सधैँ नै चर्को विवाद उत्पन्न गर्यो । तिनताका नै गान्धीले प्रेम कण्टक भन्ने महानुभावलाई लेखेका पत्रहरू प्रकाशित भए । गान्धीले प्रेम कण्टकलाई आफ्ना कामवासनाका अनुभव र संघर्ष बिल्कुलै नांगो र खुलस्त पाराले लेखेका रहेछन् । कण्टकले यी पत्र छपाउने मनसाय गरे । गान्धीले पनि यी पत्रको प्रकाशनमा कुनै आपत्ति देखेनन् । फलतः यी पत्रहरू छापिए । यी पत्र छापिनासाथ भारतका अखबारमा विभिन्न टीकाटिप्पणी सुरु भयो । अक्टोबर १९३९ मा बम्बै क्रोनिकल भन्ने अखबारमा गान्धीको निजी जीवनको भण्डाफोर छापियो । त्यसपछि अरू कट्टरपन्थी हिन्दु अखबार गान्धीका पछि लागे । कतिपय अखबारले गान्धीको धृष्ट कामुकताको घोर निन्दा गरे । अखबारहरूले सुशीला नायरसँगको उनको पापपूर्ण सम्बन्धको विशेष उल्लेख गरे । यस अभियानमा विदेशी अखबार पनि पछि रहेनन् । कतिपय अमेरिकी पत्रकारले गान्धीका अरू आइमाईसँगको सम्बन्धलाई कोट्याए । यस सम्बन्धामा मेडलिन स्लेडको चर्चा आयो । गान्धी र कुमारी मेडलिन स्लेड १९३१ मा सँगै लन्डन गएका थिए । अमेरिकी पत्रकारले गान्धी र स्लेडबीच अनुचित सम्बन्ध रहेको कुरो उनीहरूले उही वेला बुझेको कुरोको संकेत दिए । अझ उनीहरूको अनुमान र कल्पनाको कुनै सिमाना नै थिएन ।
तर, यसबाट गान्धी किञ्चित् मात्र पनि आत्तिएनन् । हरिजन उनको आफ्नो पत्रिका थियो । यी सबै आरोपलाई यथावत् आफ्नो अखबारमा पुनर्मुदि्रत गरे । त्यसपछि त्यस अखबारमा गान्धीको उत्तर छापियो । गान्धीले आफ्ना आलोचकलाई प्रमाण मागेर चुनौती दिए । उनले आफ्ना पाठकसँग आफ्नो किसिमको संवाद कायम गरे । आप\mनाविरुद्ध गरिएको घृणा अभिमान कट्टरपन्थी हिन्दुको र खासगरी बाहुनहरूको काम हो भन्ने गान्धीको दृष्टिकोण थियो । महाराष्ट्रका बाहुनको स्वामित्व र सञ्चालनमा रहेको अखबारमा गान्धीविरुद्ध सर्वाधिक विषबमन भएको थियो । गान्धीले यो कुरो औँल्याए । तत्पश्चात् गान्धीले यस्ता आलोचनाको टेरपुच्छर नलगाउने कुरोको जानकारी दिए ।
एकातिर त्यस्ता कुराको निन्दा चर्कंदै थियो भने अर्कोतिर गान्धीको स्त्रीसंसर्गमा प्रयोगहरू झन्झन् घनिष्ट र अन्तरंग हुँदै गयो । विगत वर्षमा गान्धी आफ्ना महिला सहकर्मीसित एउटै कोठामा सुत्थे । यद्यपि, तिनीहरूको बिछ्यौना फरक हुन्थ्यो । तर, यता आएर गान्धीले एउटै बिछ्यौना प्रयोग गर्न थालेका थिए । अब झन् गान्धीको प्रयोग अर्को खुट्किलोमा उक्लियो । अब गान्धीले आफ्ना महिला सहकर्मीसित नांगै सुत्ने निर्णय गरे । २२ फेबु्रअरी १९४४ मा गान्धीकी पत्नीको देहान्त भयो । कदाचित् त्यसपछि नै गान्धीको नयाँ प्रयोग थालिएको हुनुपर्छ । यकिन भन्न गाह्रो छ । अपि्रल १९४५ मा उनले यस विषयमा पत्र लेखेको पाइन्छ । बिडलालाई लेखिएको उक्त पत्रमा उनले महिला वा युवतीहरूको उल्लेख गरेका छन् । यिनीहरू गान्धीसित निर्वस्त्र सुतेका थिए । यस्ता नामहरूमा सुशीला नायर, प्रभावती, मनु गान्धी, आभा गान्धी सामेल थिए । लीलावती, राजकुमारी अमृता कौर र अरू पनि अनेकौँ महिलाको उल्लेख आउँछ । यी पछिल्ला श्रेणीका आइमाईका बारेमा भने मात्र सँगै सुतेका हुन् वा नांगै सुतेका हुन् भन्न गाह्रो छ । फेरि यस किसिमको सह-शयन एउटा प्रयोगको रूपमा गरिँदै छ भन्ने जानकारी पनि सबैलाई थियो/थिएन, यकिन छैन ।
गान्धीका कतिपय मित्र र सहयोगीले यस किसिमको क्रियाकलापको घोर विरोध गरे । उनीहरूलाई गान्धीको निर्दोषितामा शंका थिएन । गान्धीका इरादा उच्च थिए भन्ने कुरो पनि उनीहरूलाई स्वीकार थियो । तर, मानिसले कुनै पनि काम गर्दा यस कामको प्रभाव अरूमाथि के पर्छ, त्यो पनि हेर्नुपर्छ । गान्धीको देखासेखी गरेर अरूले पनि त्यस्ता प्रयोग गर्न थाल्छन् । फेरि यसै पनि सर्वसाधारण मानिस वा समाजले यस्तो कदमलाई कहिले पनि उचित मान्दैन । यस्ता कदमबाट गान्धीको लोकपि्रयता समाप्त हुने ठूलो खतरा छ, आदि-आदि । गान्धीले यी सब आलोचना सुने । तर, उनको चित्त बुझेन । गान्धीले आफूले कहिले पनि सामाजिक विधिविधानको विशेष वास्ता नगरेको कुरोप्रति उत्तरमा बताए । यसै पनि हिन्दू समाजले हरिजन वा मुसलमानलाई पटक्कै सहँदैन । तर, गान्धीका निमित्त हरिजन वा मुसलमान दुवै अत्यन्त पि्रय थिए । उहिले विद्यार्थी अवस्थामा नै स्वमूत्रपान गरेबापत उनी जातिच्युत हुनुपरेको थियो । पछि उनले आफ्नो आश्रममा एउटी अछुत आइमाईलाई शरण दिएका थिए । हिन्दूहरू त्यसमा पनि आगो भए । तर, त्यस्ता हिन्दूसँग आफू कहिल्यै नडराएको कुरा गान्धीले सगर्व बताए । अब सेक्ससम्बन्धी आफ्नो यो महत्त्वपूर्ण प्रयोग गर्न छाड्ने कुरामा गान्धी झन् अडिग थिए । कट्टरपन्थी हिन्दूले कुरा काटे भन्दैमा गान्धी डराउनेवाला थिएनन् । हो, आफ्ना निकटस्थ सहयोगीको भावनाबारे सोच्न गान्धी तयार थिए । त्यसैले गान्धीले तत्कालका लागि आफ्नो प्रयोग स्थगन गरे । तर, केही समयको पुनर्विचारपछि गान्धी फेरि आफ्नो पुरानो निष्कर्षमा पुगेको देखिन्छ । मार्च १९४५ मा गान्धीले मुन्नालाल साहलाई पत्र लेख्दा तलको कुरा लेखे- 'म जे छु, मलाई समाजले यसो भन्छ, उसो भन्छ भनेर सम्झाउने कोसिस गर्नु बेकार छ ।'
'म आप\mनो सोचाइ छोड्न सक्दिँन । तत्कालका लागि मैले सह-शयनको कार्यक्रम स्थगित गरिदिएको छु । तर, यो कार्यक्रम सधैँ बन्द गरिदिने कुरो हुनै सक्दैन । ...अरूको होहल्लामा लागेर मेरो यो कार्यक्रम बन्द गर्नुको अर्थ मेरो ब्रह्मचर्यको ठूलो अपमान हो । यस प्रकारका बन्देजको कुरा मेरानिमित्त बिल्कुलै उचित छैन ।'
एक वर्षपछि गान्धीको प्रयोग फेरि सुरु भयो । यसपटक उनको प्रयोगमा मनु गान्धीको सहभागिता थियो । मनु गान्धी गान्धीजीकी नातिनी पर्थिन् । कस्तुरबा गान्धीको देहान्तअघिको बिरामीमा मनुले उनको ठूलो सेवा गरेकी थिइन् । कस्तुरबाले मर्नुअघि मनुलाई गान्धीको जिम्मा लगाइन् । गान्धीले पनि अब मनुको आमा भएँ भनेका थिए । यिनै मनुलाई गान्धीले अक्टोबर १९४६ मा आफूसँग बस्न बोलाए । मनुका बुबाले पनि गान्धीको निमन्त्रणा सहर्ष स्वीकार गरे । मनु आफैँ पनि गान्धीनिर जान इच्छुक थिइन् । बरु मनुका बुबालाई भने गान्धीको आश्रमको वातावरणबारे केही शंका थियो । गान्धीजीका निजी सचिव प्यारेलालबारे मानिस विभिन्न टीकाटिप्पणी गर्थे । तर, गान्धीको पवित्रताको कुरो असन्दिग्ध थियो । तर, त्यही पनि गान्धीले मनुलाई लेखेको पत्र अलि अचम्मको छ । गान्धीले लेखेका छन्, 'मैले यसपटक तिमीलाई फेरि बोलाएको छु । तर, तिमीले चिन्ता लिनुपर्दैन । तिमीलाई अपि्रय हुने काम कुनै पनि हुने छैन । तिमीले मसँग डराउनुपर्दैन ।' यो डर, अपि्रय कामको कुरो भन्नाको तात्पर्य के हो ? यस पत्रका अध्येताले स्वभावतः यी कुराको धेरै अर्थ लगाएका छन् । कदाचित् पहिलेको बसाइमा मनु गान्धी उनको इच्छाविरुद्ध महात्मा गान्धीको प्रयोगमा सामिल गराइएकी थिइन् कि ?
जे होस्, यसपटक फेरि महात्मा गान्धीको प्रयोग सुरु भयो । २० डिसेम्बर १९४६ देखि महात्मा गान्धी मनुसित नांगै सुत्न थाले । यस समय मनुको उमेर १९ वर्षको थियो । गान्धीले यस्ता प्रयोगका दौरान सम्बन्धित व्यक्तिलाई दैनिक डायरी लेख्न लगाउँथे । गान्धीले मनुलाई पनि डायरी लेख्न भने । गान्धी सो डायरीमा आफ्नो टिप्पणी लेख्दै थिए । गान्धीले मनुलाई यी यावत् कुराबारे उनका बुबालाई लेखिपठाउन लगाए ।
गान्धीले आफूले भने यस कुराको पहिलो उल्लेख झन्डै तीन हप्तापछि गरेको भेटिन्छ । ८ जनवरी १९४७ मा गान्धीले कृष्णदास राजाज्यूलाई यस प्रयोगबारे पत्र लेखेको भेटिन्छ । तर, यो कुरो गोप्य पनि थिएन । आश्रमका अरू सदस्यले यो थाहा नपाउने कुरै थिएन । गान्धीको सानो झुपडीमा कुनै कुरो गोप्य रहँदैनथ्यो । गान्धीको सुत्ने कोठामा कोही पनि मानिस चौबीसै घन्टा जान सक्थ्यो । त्यहाँ रात र दिनसमेतको कुनै फरक थिएन । फेरि गान्धी यस्ता प्रयोग गर्दा कहिल्यै पनि गोप्य राख्दैनथे । यसअघि पनि यस्ता सबै प्रयोग खुल्ला रूपमा गरिन्थे । त्यसैले गान्धीका विरोधीसमेतले यी प्रयोगलाई प्रयोगका रूपमा हेर्थे । यस्ता प्रयोगको जबर्जस्त विरोध गरिन्थ्यो । तर, सामान्यतः कसैले पनि गान्धीको इरादाका उपर शंका गरेका थिएनन् । गान्धीका अघिपछि लागि रहने अंग्रेज गुप्तचरले पनि गान्धीको प्रयोगलाई हाँसोसम्म गरेको मात्र भेटिन्छ ।
तर, यसपटक भने नयाँ कुरा अवश्य भएको थियो । गान्धीले यसअघि यस्ता प्रयोग गर्दा आफ्ना घनिष्ट सहयोगीलाई पूर्वसूचना दिन्थे । यसपटक गान्धीले कुनै त्यस्तो सूचना दिएनन् । गान्धीले यो प्रयोगलाई गोप्य राखेनन् । यो सत्य हो । तर, यसपटक भने प्रयोगको विधिवत् घोषणा गर्दा गान्धी सतर्क भएका थिए । त्यस्ता होहल्ला र विरोधले प्रयोगमा बाधा पर्छ भन्ने गान्धीको आशंका रहेको हुन सक्छ । नभन्दै केही दिनपछि नै गाइँगुइँ पनि हुन थाल्यो । स्वयं गान्धीका शब्दमा भन्ने हो भने कानेखुसी, चियो-चर्चा र छुद्र कुराको दौर सुरु भयो । बिस्तारै झन्झन् प्रबल विरोध हुन थाल्यो । गान्धीको कथित प्रयोगविरुद्धमा एउटा बलियो जनमत तयार भएको देखियो ।
भारतीय जनमत यसै पनि विश्वामित्र, व्यास र अरू ठूला-ठूला ऋषि-महषिर्को जीवनकथाबाट परिचित छ । यी पौराणिक महापुरुषले सुदीर्घ तपस्या गरेका थिए रे । र, पनि यिनीहरूले कामदेवउपर विजय प्राप्त गर्न सकेनन् । मौकामा यिनीहरू विचलित भए । गान्धीको मात्रै यो के ठेगान छ र ? यस्ता तर्क सुनिन थाले । मानिसले गान्धीको इरादासमेतका बारे यसपटक टीकाटिप्पणी गर्न थाले । गान्धीका अनेकौँ निकट मित्र पनि यस्ता टीकाटिप्पणीमा पछि हटेनन् । खास गरेर उनका सताजीय सहकर्मी अर्थात् गुजरातीहरू विशेष चिढिए । हरिजनका दुई सम्पादक साथीले विरोधस्वरूप राजीनामा गरे । अनेकौँ सहकर्मीले असहयोगको घोषणा गरे । अरू त अरू गान्धीका हनुमान मानिने सरदार वल्लभ भाइ पटेल पनि यसपटक बेस्सरी रिसाए । विनोभा भावेले कडा पत्र लेखे । उनको निजी लेखनदासले गान्धीलाई छेडे । पण्डित नेहरु आक्रोशित भएकै थिए । किशोरलाल मश्रुवालाको विरोध सबभन्दा चर्को र असहिष्णु थियो । छोरा देवदास गान्धी पनि बडो व्यथित भए । देवदासले बाबुलाई बडो भावुक आलोचनात्मक पत्र लेखेको भेटिन्छ । यस्ता आलोचक अरू पनि अनेकौँ थिए । गान्धीलाई कसैले छाडेन भने पनि हुन्छ ।
विभिन्न मानिसले बेग्लाबेग्लै दृष्टिकोण राखेर गान्धीको आलोचना गरेका थिए । तैपनि, त्यस्ता आलोचकलाई श्रेणीबद्ध गर्न सकिन्छ । एक थरीका आलोचकले गान्धीलाई सामाजिक नैतिकताका आधारमा निन्दनीय ठहर्याए । गान्धीको प्रयोगलाई अधर्म मानियो । दोस्रो थरीकाले गान्धीलाई वेलैमा आफ्नो प्रयोगको तात्पर्य जनतालाई बुझाउन नसकेको आरोप लगाए । अर्का थरीका आलोचकले यस प्रयोगबाट कसैलाई केही लाभ हुन नसकेको बताए । अझ, अर्का थरीले समाजमा यसबाट दुराचार र अव्यवस्था बढ्न सक्ने शंका उठाए । तर, यी सबैभन्दा गान्धीका सचिव प्रोफेसर एनके बोसको आपत्ति ज्यादा मौलिक तथा तर्कपूर्ण थियो । प्रोफेसर एनके बोसले एउटा अर्कै दृष्टिकोणबाट यस समस्यालाई हेरे । यस्ता प्रयोगमा सामेल भएका अबोध तथा सरल कुमारीहरूको भावनात्मक शोषण भएको एनके बोसको आरोप थियो । सँगसँगै कथित प्रयोगले आइमाईको अपमानजनक सामाजिक स्थितिलाई झन् मजबुत गर्छ भन्ने बोसको सोचाइ थियो । यिनै कुराको उल्लेख गरेर बोसले गान्धीको सचिवको पदबाट राजीनामा गरे ।
बोसले अरू पनि कुरा उठाएका छन् । उनले गान्धीलाई प|mायडका सिद्धान्तबारे जानकारी दिए । मानिसको मनमा एक थोक हुन्छ । उसको अवचेतनमा भने अर्कै कुरा रहन्छ । मेरो मन पवित्र भनेर दाबी गर्दैमा मानिसलाई कामविहीन मान्न सकिन्न । अवचेतन मनले आफ्नो कामेच्छाको तृप्ति गर्न अनेकौँ बाटो खोजेको हुन्छ । कहीँ गान्धी पनि यस्तै भुलभुलैयामा त छैनन् भनेर बोसले शंका गरे । कस्तै टाठाबाठा पनि अवचेतनको भुलभुलैयासामु हार खान्छन् । गान्धी पनि यसका अपवाद नहोलान् । एउटा अर्को तथ्यतर्फ पनि गान्धीको दृष्टि पुगेन । आश्रममा सबै महिला वा सामान्य सदस्य मात्र पनि गान्धीलाई आफ्नो श्रद्धाको केन्द्र सम्भिmन्थे । गान्धीले तदनुरूप सबैलाई एकनासको स्नेह र विश्वास दिनु आवश्यक थियो । उनको सह-शयनको कार्यक्रमले आश्रमवासीमा काखा र पाखाको स्थिति उत्पन्न भयो । यसबाट आश्रममा ईष्र्या, द्वेष र छटपटाहट भएको बोसले देखे । बोसले गान्धीलाई यी सबै कुरो सविस्तार देखाए ।
तर, गान्धीमा कुनै परिवर्तन आएन । गान्धी पछुतो मान्दैनन् । आप\mना गतिविधिले कतिपय पि्रय सहयोगीको चित्त दुःखेको कुरो गान्धी स्वीकार गर्छन् । यस्ता सहयोगीलाई गुमाउँदा गान्धी दुःखी छन् । त्यत्ति हो, त्यहाँबाट अघि बढ्न गान्धी तयार छैनन् । 'दुई/चारजना मित्र वा अनुयायीका कुरा छाडिदिऊँ । सम्पूर्ण संसारले नै मेरो परित्याग गर्छ भने पनि म आफूले ठीक ठानेको कुरो गर्न छाड्न सक्तिनँ,' गान्धी भन्छन् । आफू गल्ती गर्दै नगर्ने भन्ने गान्धीको दुराग्रह छैन । तर, अरूले सम्झाएका वा तर्साएका भरमा गान्धी सुधि्रनेवाला छैनन् । स्वयंले अनुभूत गरेपछि मात्र गान्धी आफ्नो गल्ती आफैँ सच्याउनेबारे सोच्नेछन् । उनका अनुयायीमा यसबाट नैराश्य देखिनु स्वाभाविक हो । ती अनुयायीले उनको विरोध गर्नु पनि उचित हो । त्यसमा गान्धीलाई कुनै दुःख छैन । आफ्ना अनुयायीले आफूलाई महात्मा भनून् भन्ने अभिलाषा उनलाई छैन । उल्टो, वेला-बखतमा चलेको घृणा अभियानले मलाई विशेष आनन्द दिन्छ भनेर गान्धी लेख्छन् ।
संक्षेपमा, गान्धीको यौनप्रयोगको संक्षिप्त कथा यही हो । तत्सम्बन्धी विवादका विभिन्न धारा यिनै हुन् । गान्धी कुनै मनोविश्लेषक थिएनन् । आफूले गरेको कामको गूढ तात्पर्य के कस्तो हुन सक्छ भन्ने कुरो उनलाई थाहा थिएन । तर, यता आएर यस्ता कुराउपर पनि विचार हुन थालेको छ । यस्ता विचार आवश्यकसमेत छन् । गान्धीको यौन ? कामसम्बन्धी विचारलाई हामीले उनको अहिंसाको दर्शनको सन्दर्भमा मात्र बुझ्न सक्छौँ जस्तो लाग्छ । गान्धी सिद्धान्ततः हिंसा र वासनालाई अन्योन्याश्रति ठान्थे । तदनुरूप पुंसत्व पनि हिंसाको आश्रय हो । शरीरमा पुंसत्वको तत्त्व उपस्थित हुँदासम्म हिंसा निर्मूल हुँदैन । आफूमा पुंसत्व रहुन्जेल हिंसा पनि रहन्छ भन्ने कुरामा गान्धी आश्वस्त थिए । यसैकारण गान्धी बारम्बार आप\mनो पुंसत्वको अस्तित्वलाई लिएर प्रयोग गर्न प्रवृत्त हुन्थे । गान्धीजीका जीवनका अन्तिम वर्षताका हिन्दुस्तानमा हिंसाले उग्ररूप लियो । यस्ता हिंसात्मक उग्रताले गान्धीको जीवनको सिद्धान्त र तपस्याको उपहास गरेको प्रतीत हुन्थ्यो । गान्धी यस्तो हिंसा र प्रतिहिंसाबाट बडो व्यथित थिए । यी हिंस्रक घटनाक्रमको दायित्वबाट आफू पनि पन्छिन नसक्ने कुरोमा गान्धी विश्वस्त थिए । गान्धी हिंसा समाप्त होस् भन्ने चाहन्थे । तर, फेरि यस हिंसाको जरो आफैँमा पो छ भन्ने आशंकाबाट उनी मुक्त थिएनन् । यसै आशंकाले उनलाई यौन प्रयोगतर्फ लैजान्थ्यो । आफ्नो व्यक्तित्वबाट हिंसाका अर्थात् पुंसत्वका सम्पूर्ण बीजलाई निमिट्यान्न गर्न सके हिंसाउपर विजय गर्न सजिलो हुन्छ भन्ने उनको सोचाइ थियो । शुद्ध अहिंसक व्यक्तित्वले शान्ति र अहिंसाको ज्वार प्रवाहित गर्छ । यस्ता व्यक्तिको उपस्थितिमा हिंसा स्वतः निभ्छ । गान्धी आफूले हिंसा निभाउन नसकेको देख्दा शंकालु र चिन्तित थिए । फलतः उनी निर्मम आत्मालोचना गर्थे । आफ्नो व्यक्तित्वमा उनले अन्यत्र कतै हिंसाको बास देखेनन् । तर, यौन भावनाबारे उनलाई शंका रहेछ । फलतः उनको जीवनको आखिरी प्रयोग थालियो ।
मनु गान्धीसँगको कथित प्रयोगमा उनी आफ्नो परीक्षा गर्दै थिए । आफू भावनात्मक रूपमा सबै प्रकारको यौन भावनाबाट मुक्त रहेको आत्मगत बोध गान्धीलाई थियो । तर, कुनै पनि क्षेत्रमा आत्मगत बोध पर्याप्त हुँदैन । के साँच्चै नै वस्तुगत रूपमा उनी यौनमुक्त व्यक्ति भइसकेका थिए त ? यो स्वयं उनले आफूले गर्ने निधो थिएन । यो कुरो अन्य प्राणीले महसुस र निर्णय गर्ने कुरो थियो । यसैले उनले मनु गान्धीलाई यस प्रयोगमा सहभागी बनाए । यसैले उनले मनु गान्धीलाई डायरी लेख्न र देखाउन भनी अराए । मनुमा आफ्ना संसर्गले कुनै प्रकारको कामभावको उदय हुन्छ वा हँुदैन भन्ने निक्र्योल गर्न गान्धी उत्सुक थिए । आफूमा पुंसत्वको अवशेष मात्र पनि नरहोस् भन्ने उनको अभिलाषा थियो । साँच्चै नै आफू पुरुष नरहेको भए उनले मनुमा कुनै विकारको उदय गर्ने/गराउने कुरै थिएन । यसै विश्वासअनुरूप गान्धी आफूलाई मनुको आमा बनाउन चाहन्थे । मनुले पनि यस्तै महसुस गर्न आवश्यक थियो । त्यसैले आफूसँग सुतेकी मनुको अनुभूतिमा गान्धीलाई जबर्जस्ती चासो थियो ।
गान्धीको यस किसिमको चासो र व्यवहारको स्रोत स्वयं हिन्दू धर्मको परम्परामा पनि भेटिन्छ । खास गरेर वैष्णव परम्परामा जानकार व्यक्तिले गान्धीको प्रयोगलाई अनौठो मान्ने छैनन् । वैष्णव परम्परामा व्यक्तिको लिंग निर्णयका विषयमा निकै चर्चा भएको छ । वैष्णव परम्पराका सबै भक्त स्त्रीलिंगी हुन्छन् । पुलिंग त एउटा कृष्ण मात्र हुन् । तदनुरूप नै गान्धी पनि आफूलाई एउटा कमनीय आत्माका रूपमा हेर्न चाहन्छन् । यो सुन्दर तथा निर्दोष आत्मा सतत परमात्माको अनुग्रहको प्रतीक्षामा रहन्छ । तर, अनुग्रह यति सजिलै प्राप्त हुने कुरो होइन । अनुग्रहका निमित्त उच्च कोटिको पात्रता चाहिन्छ । पात्रमा कुनै पनि विकार रहनु हुँदैन । पात्रमा पूर्णता हुनुपर्छ । फेरि पात्रले आत्मशुद्धि गर्नुबाहेक अरू केही गर्न सक्दैन । अनुग्रह पाइने हो वा होइन, यो ईश्वरीय कृपामा निर्भर रहने कुरो हो । यसै विश्वासअनुरूप गान्धी कार्यरत रहे । गान्धीले आफूलाई पूर्णरूपेण ईश्वरमा समर्पित गरे । ईश्वरमा पूर्णरूपेण समर्पित रहेको व्यक्तित्व कुनै कर्म गर्दैन । ऊ मात्र अनुग्रहको प्रतीक्षा गर्छ । गान्धी पनि कर्ताको भावबाट मुक्त हुने कोसिस गर्न थाले । यसैले उनले आप\mना क्रियाकलापलाई पछिपछि गएर प्रयोग गर्न छाडिदिए । गान्धी पहिले आफ्ना क्रियाकलापलाई प्रयोगको संज्ञा दिन्थे । तर, अब गान्धीले यो शब्दसमेतलाई तिलाञ्जलि दिए । अब उनी योजना शब्दको प्रयोग गर्छन् । यस शब्दले उनको सम्पूर्ण भाव तथा प्रतिज्ञा जनाउँछ ।
यस्तै छ, गान्धीको यो व्यक्तित्वको विवादस्पद कथा । यो पक्ष निश्चय गवेषणीय छ । मानिसको चेतन तथा अवचेतन मनको संगत र विकल्पको अध्ययनको सन्दर्भमा गान्धी एउटा अद्भुत उदाहरण हुन् । अन्तमा एउटा तथ्य बताउ“m । गान्धीको दृढताका अघि उनका सबै विरोधी बिस्तारै सेलाउँदै गए । उनका अधिकांश विद्रोही शिष्य तथा अनुयायीपछि गान्धीतिरै फर्के । उनका अरू आलोचक पनि पछि गान्धीसित आफूले अन्याय नै गरेको भन्ने अनुभूतिमा पुगे । यो सब गान्धीको सत्यवादिताको विजय थियो त ?
