भवानी क्षेत्री
“म दोस्रो विवाह गर्छु । साठी-पैँसट्ठीको उमेरसम्ममा भनेजस्तो साथी कोही भेटिए भने म विवाह गर्छु ।”
त्यो दिन मैले यसो भन्दै गर्दा मेरो कुरा सुन्नेहरू थिए ‘आफूलाई नारीका पक्षमा लेख्छु’ भन्ने चर्चित साहित्यकार कृष्ण धरावासी र जिसु स्टेसनरीका प्रोपाइटर भीष्म न्यौपाने । त्यो दिन मेरा कुरा सुनेपछिका ती दुई अनुहार म कहिल्यै बिर्सन्नँ । ती अनुहार यस्ता भए मानौँ, मैले केही यस्तो अश्लील शब्द बोलेकी छु अथवा मैले यस्तो गलत कुरा बोलेकी छु जुन उनीहरूसामु बोल्न हुँदैनथ्यो । मैले बोलेका कुरा अति लाज लाग्ने खालका हुन् ।
दुवैले मेरो मुखबाट यस्तो कुराहरू निस्कन्छ भनेर सोचेकै थिएनन् । यस्तै भावहरू बोल्दै थिए ती दुई अनुहार त्यो बेला । ती अनुहारहरू कुनै अशिक्षितको भइदिएको भए म लामो समय सम्भिmरहने पनि थिइनँ । तर यी दुवै दाइहरू समाजका चर्चित, प्रतिष्ठित व्यक्तिहरूमा गनिन्छन् । समाजले चेतनाका हिसाबले शिर्षस्थानमा स्विकारेका यी दाइहरू समाजका प्रतिनिधि पात्र पनि हुन् । हाम्रो समाज यस्तै छ- महिलाले एक्लोपन र अप्ठ्यारो जति पनि भोगे हुन्छ तर सहजता र रहरहरू पूरा गर्न खोज्नु हुँदैन । अप्ठ्यारो हाम्रो समाजले यस्तै भन्छ ।
मेरो मनमा विद्रोह जन्माउँछ यस्ता कुराले- “किन हुँदैन ? किन पाउँदैनन् नारीहरूले आफ्ना रहरहरू व्यक्त गर्न? किन एउटा मान्छेसरह जीवनयापन गर्न हुँदैन नारीले ?” थरीथरीका जबाफ आउँछन् तर मेरो चित्त बुझ्दैन वा भनौँ चित्त बुझ्दो जबाफ नै आउँदैन ।
नारीका निम्ति समाजले निर्धारण गरेका धेरै ‘हुँदैनहरू’ मध्येको एउटा ‘हुँदैन’ हो, दोस्रो विवाह ।
नेपाली आइमाईले एकभन्दा बढी विवाह गर्न हुँदैन भन्ने मान्यतालाई तोड्न चाहन्छु म । यस्ता कुरा जीवनविरोधी हुन्, गतिविरोधी हुन् र प्रगतिका बाधक हुन भन्ने ठान्छु म । यदि पुनर्विवाह गर्न नहुने भए पुरुषलाई पनि त बर्जित गरिन्थ्यो होला Û तर यस्तो ‘हुँदैन’ र भएको पनि छैन । पुरुषलाई त दोस्रो विवाहका निम्ति हौस्याइन्छ । उसको मनोबल बढाइन्छ र मनमा पुनर्विवाहको रहर जगाइन्छ ।
मेरा बाले दोस्रो विवाह गरे तर मेरी ठूली फुपू सानैमा विधवा भएर आजीवन एक्लै बस्नुभयो । मामाले दोस्रो विवाह गरे, छिमेकीले गरे, साथीले गरे । यसरी उनीहरूले आफ्नो जीवन सहज बनाए । खै कसैले असजिलो महसुस गरेन । पछिकै कुरा गर्दा पनि मभन्दा उमेरले पाका मेरा पुरुष साथीहरू कमल जङ्गली, विष्णुकुमार भट्टराईजस्ता हजुरबा भइसकेकाले दोस्रो विवाह गरे । जो म एक्लिनुभन्दापछि नै विधुर भएका हुन् उनीहरू । खै, उनीहरूको दोस्रो विवाहले कसैको अनुहार बिगि्रएन Û
पुरुषले विवाह गर्न उमेरको हद छैन । सत्तरी वर्षको हुँदासम्म विवाह गर्दछन् पुरुषहरू । उनीहरू स्वस्थानी व्रतकथाबाट दीक्षित छन्, जसमा सत्तरी वर्षका बूढाले सात वर्षकी बालिकालाई विवाह गरेको कथा छ । ल, यो त धार्मिक कथा भयो । समसामयिक उदाहरणका रूपमा रामबाबु प्रसाईंलाई लिन सकिन्छ, जसले सत्तरी वर्ष पार गरेर पुनर्विवाह गरेका थिए । तर नारीहरू आठदेखि पचास वर्षको उमेरसम्ममा विधवा बनेर एक्लै जीवन बिताएका कुराहरू लिपिबद्ध गर्ने हो भने हाम्रो साहित्यभण्डार भरिनेछ ।
महिलाहरूको सामाजिक परिचयअनुसार परेको खण्डमा महिलाले पुनर्विवाह गर्ने छुट पाउनुपर्ने हो । किनकि समाजमा महिलाहरूको पहिचान काँतर, कमजोर, असहाय, अबला, रुन्चे, एक्लै हिँडडुल गर्न नसक्ने… जस्ता शब्दावलीद्वारा बनेको छ । हुन त जो काँतर र कमजोर छ, सहाराको खाँचो उसैलाई हुनुपर्ने हो । पुरुषलाई समाजमा वीर र बहादुरका रूपमा परिभाषित गरिएको छ तैपनि उनीहरू एक्लो वा श्रीमतीविहीन हुनासाथ टुहुरै भएजस्तो गर्छन् ।
एक्लो पुरुषका लागिँघरको ढोका खोल्ने मान्छे नै भएनन्, बत्ती नै बलेन, खानै पाएन, लुगा धोइदिने मान्छे नै भएन’आदि इत्यादि सहानुभूतिका स्वरहरू निस्कन्छन् । त्यो सहानुभूतिका स्वरहरूमा घरपरिवार, छोराछोरी, कुलकुटुम्बदेखि समाजका सम्पूर्ण भद्रभलादमीसम्मको स्वर मिसिएको हुन्छ । त्यसविपरीत नारीहरू विधवा हँुदा, लोग्नेले छोड्दा वा लोग्नेलाई छोड्दा जुनसुकै कारणले एक्लिो हुँदा, ‘यो आइमाई हो एक्लै गरिखान विविध अप्ठ्यारा पर्छन्, यसलाई एउटा मान्छेको साथ र सहयोग चाहिन्छ’ भनिँदैन । मलाई अचम्मै लाग्छ, यो दोधारे नीति देखेर । काँतर र स्वनिर्णय लिन नसक्ने भनिएकाहरूलाई समाजरूपी जङ्गलमा एक्लै छोडिन्छ बाँच्नका निम्ति । यसरी छोडेर निर्धक्कसँग गरिखान पनि कहाँ दिइन्छ र ? नानाथरीका आरोप र विभिन्नखाले शोषणको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ । अझ त्यो महिला साहसी र स्वाभिमानी पनि छ भने त झन् खुट्टा तान्ने, असहयोग गर्ने र मानमर्दन गर्नेको लर्को नै लाग्छ । अर्कोतिर वीर र बहादुर भनिएकालाई सबैले काखी च्याप्छन् ।
कति धेरै फरक छ कथनी र करनीमा Û कस्तो दोधारे चरित्र छ समाजको Û
यस्ता धेरै नियमहरू बनाएर स्थापित गरिएको छ हाम्रो समाज, जसले नारीलाई अघि बढ्नदेखि रोकेको छ । विशेष गरेर प्रकृतिजन्य नियमबाहेक महिलाहरूका निम्ति मात्र लागू हुने गरी बनाइएका नियमहरू म मान्दिनँ । जुन संस्कार, संस्कृति, धर्म र कानुनले नारीलाई मान्छे हुन दिँदैन, त्यो पनि म मान्दिनँ । हुन त मैले मात्र नमानेर हुनेवाला केही छैन तर…. ।
मेरा केही साथीहरू विवाहलाई उमेरसँग जोड्ने गर्छन् । उमेरको यो हदबन्दी महिलालाई मात्र किन ? आकार र प्रकार फरक भए पनि समस्या त दुवैका उस्तै हुन् । मेरा ती साथीले विवाहलाई यौनजीवन मात्र ठानेर यस्तो भनेका हुन् कि? भनिन्छ चालीस उकालो लागेपछि महिलामा यौनेच्छा तीव्र रूपमा घट्ने गर्दछ । मेरो अनुभवले यसलाई गलत साबित गरेको छ । यद्यपि यस्तो हो भने पनि केही प्रश्नको उत्तर माग्छ मेरो मनले- “के यौनक्रियाका निम्ति मात्र हो वैवाहिक सम्बन्ध ? विवाह गर्नु अथवा दुई विपरीत लिङ्गी एकाघरमा बस्न खोज्नु सम्भोगको आनन्द लिनका निम्ति मात्र हो ? वा सन्तान उत्पादन मात्र यो सम्बन्धको उद्देश्य हो त?” यदि यस्तो हुन्थ्यो भने बुढेसकाल एक्लो हुदैनथे होला र ?
साथीहरू त फराकिला छन्, उनीहरूसँग दोस्रो विवाहको कुरा गर्न सकिन्छ तर आमा, हजुरआमासँग त कुरै गर्न हुँदैन । आइमाईले गर्नै नहुने कुरा ठान्छन् दोस्रो विवाहलाई । त्यसै पनि ‘लोग्नेहरू मालिक र आइमाई दास’ हुन् भन्ने मानसिकता पालेका छन् उनीहरूले । उनीहरू यस्ता कुरा गर्नेलाई बिग्रेकी, पात्तिएकी पो भन्छन् है Û साथी, आमा र हजुरआमा एउटै ड्याङका मुला रहेछन् ।
केही समय छुट्टिएर अलग बसेपछि मात्र सम्बन्धविच्छेद गरेकी हुँ मैले । सम्बन्ध विच्छेद गर्नु अगाडिदेखि नै अर्को विवाह गरेर देखाउने सोच बनाएकी थिएँ । यो कुरा मैले आमा र फुपूकी छोरी विष्णु दिदीलाई सुनाएँ । उहाँहरू दुवैबाट एक थोपो समर्थन आएन बरु पूरै भड्किनुभयो । उनीहरूको व्यवहार मलाई अस्वाभाविक पनि लागेन । सदियौँदेखि जमिनमा जरा गाडेर बसेको वृक्ष उखेल्न त समय लाग्छ भने यो त मान्छेको मन मस्तिष्कमा कोचीकोची खाँदिएको कुरा हो, कसरी फेरिन्थ्यो । स्वस्थानी व्रतकथा सुनाएर र सुनेर हुर्केकाहरूसँग अपेक्षा नै के गर्न सकिन्छ र भन्ने लाग्यो ? तर पनि मैले भन्न छोडिनँ । सभा, समारोह, वैवाहिक कार्यक्रहरूमा जाँदा “उहाँ नि ?” भन्ने प्रश्नको जबाफमा ठाडै “डिभोर्स गरेको हो” भन्छु । कोही अचम्म मान्छन्, कोही ओठ लेपार्छन् र कोही लाज मान्छन् । मलाई माया गर्नेहरू मैले यस्तो कुरा नगरे हुन्थ्यो जस्तो गर्छन् तर म चाहन्छु धेरैभन्दा धेरै मान्छे यो शब्द सुन्न अभ्यस्त हुन् । पुरुषको दोस्रो विवाहजस्तै महिलाहरूको दोस्रो विवाहको विषय पनि समाजमा सामान्य र सहज बनोस् भन्ने मेरो चाहना हो । कमसे कम महिलाहरूको दोस्रो विवाहको कुरा सुन्नसम्म त अप्ठ्यारो नलागोस् ।
आजसम्म पनि महिलाको दोस्रो विवाहको कुरा सुन्न डराउँछन् मान्छेहरू । यस्ता कुरा गर्दा मानिसहरू कतिसम्म आतङ्कित हुन्छन् भन्ने कुरा बुझ्न यसको पात्र वा नायक आफै बन्नुपर्छ । हिजो पनि म यसरी नै कुरा गर्थे महिलाको पक्षमा तर मेरा कुरा सुनेर यसरी डराउँदैनथे मान्छेहरू । फरक यत्ति हो, हिजो म अर्कै पात्रको कुरा गर्थें तर आज म आफै यो दोस्रो विवाह गर्ने पात्र बनेकी छु ।
यसरी डराउने मान्छेहरूमा आमाहरू त छँदैछन्, साहित्यकार कृष्ण धरावासी र डिग्री गरेका भीष्म दाइजस्ता मान्छेहरू पनि छन् । अझ महिलाका विषयमा लेख्ने, बोल्ने भाषणमा महिला अधिकारका कुरा गरेर नथाक्नेहरू त झन् धेरै छन् । साथीहरूको माझमा मेरो माथिकै कुरा “म विवाह गर्नेछु” लाई बेलाबेला भन्ने गर्छु । मेरो कुरा सुनेर केही साथीको अनुहार त धरावासी र भीष्मदाइकै जस्तो हुन्छ । केहीको घाँटीमा गुच्चा अड्किएजस्तो हुन्छ । केहीको अनुहार भावशून्य बन्छ, मानौँ मैले केही भनेकै छैन । यस्तो लाग्छ, असहमति जनाउनु गलत हो तर सहमति जनाउन आफू हुर्केको संस्कारले दिँदैन उनीहरूलाई ।
बाहिर फेरिएजस्तो देखिए पनि भित्र पुरातन वैचारिक दह जमेकै छ । कसैकसैको ओठमा स्मित हाँसो उमि्रन्छ, जसले मेरो मुटु र कलेजो जलाउने गर्छ । हुन त माथिका कुनै पनि प्रतिक्रियाले शान्ति दिँदैन, त्यसमा पनि बेजोडको दुखाइ त्यो मन्द मुस्कानले दिन्छ । यस्तो उपेक्षाले मभित्र दनदनी आगो बालिदिन्छ ।
मेरो चाहना त ‘मान्छेहरू मसँग तर्क गरून्, मेरा कुराको विरोध वा समर्थन गरून्’ भन्ने हो तर यस्तो हुँदैन । उनीहरू मेरा कुराको उपेक्षा नै गर्छन् । जल्दैबल्दै भए पनि म आफ्ना कुरा राखिरहन्छु । हार्दिनँ म । भनिरहन्छु म मान्छे हँु भन्नेहरूसँग । ती मान्छेहरू शिक्षित र बौद्धिक भनेर समाजमा चिनिएका छन् । महिला अधिकार र समानताका कुरा गर्छन् । वास्तवमै महिलाहरू अन्यायमा परेका छन्, एउटा मान्छेले पाउने न्यूनतम अधिकार पनि पाएका छैनन् भन्ने कुरा थाहा छ तिनलाई तर पनि मेरो कुरा सुन्दा अनुहार लतार्छन् ।
मैले थोरै मात्र यस्ता मान्छे भेटेकी छु, जसले मेरो सोचाइलाई साथ दिएका छन् ।
शिक्षण पेसाबाट अवकाश पाइसकेका अलि पुराना मान्छे साहित्यकार रोहिणीविलास लुइँटेललाई यो लेख देखाएँ । उहाँलाई देखाउन म थोरै धकाएकी थिएँ तर आशाविपरीत उहाँले त पूरै ऊर्जा पो थपिदिनुभयो । भन्नुभयो- “मेरा बाले असी वर्षको हुँदा एउटा कार्यक्रमको आयोजना गर्नुभयो र भन्नुभयो, ‘विधवाहरूको पुनर्विवाह गरिदिनुपर्छ ।’ त्यसबेला एउटी महिलाले समर्थन गरेको कुरा सुनेको छु । म तिनको नाम खोज्दैछु । त्यस्तो बाबाको छोरो म, मेरो पूर्ण समर्थन छ तपाईंको कुरामा ।”
एक दिन एउटी ७५ वर्षकी आमाले आफैँ भन्नुभयो- “के सोचेकी छौ नानी ? हेर्दा भर्खरकै छौ । एक जना साथीबिना त गाह्रो हुन्छ नि । ऊ हेर, बुबा नहुँदा म के गर्न सक्थेँ र ?” राजन शिवाकोटी दाइकी आमाले यसो भन्दा सपना देखेझैँ भयो । अमेरिकाबाट भर्खरै नेपाल घुम्न आएकी खैरेनीजस्तो पो लाग्यो मलाई उहाँ । लामो समयदेखि भारततिरै बस्नुहुने आमा आकाशजस्तै विशाल धरतीजस्तै फराकिली लाग्यो । एउटी नेपाली वृद्ध नारीको यस्तो उच्च विचार सुनेर कत्ति हो कत्ति रमायो मेरो मन ।
प्रसङ्गवश एक दिन लीला उदासीसामु कुरा कोट्टियो तर उहाँको अनुहार बिगि्रएन । उहाँको अनुहारको भाव पनि माथिका साथीहरूको जस्तै भएको भए मभित्र हुर्किसकेको एउटा ठूलै मान्यता ढल्ने थियो । धन्न म बाँचेँ Û मेरा आस्था र विश्वास बाचे Û उहाँले मुसुक्क हाँस्दै भन्नुभयो, “नराम्रै होला भन्ने होइन तर सोचेजस्तै सहज जीवन होला भन्ने कुराको के ग्यारेन्टी छ र ? त्यो बेला ठूलै पश्चात्ताप हुनुभन्दा अगाडि नै राम्ररी सोच्न सके राम्रो होला ।”
“मज्जाले गरे हुन्छ, कसले भन्यो हुँदैन भनेर?” डाक्टर बी.पी. खरेलले भने, “आँट चाहियो नि आँट, छ आँट ?” उनले त मलाई हाँक पो दिए । उनलाई देखाउन पनि बिहे गरिहालौँ लाग्यो मलाई ।
मैले सुटुक्कै विवाह गरे हुन्छ नि, कसले के नै पो गर्न सक्छ र Û हाँस्ने हाँस्दै गर्थे रुने रुँदै गर्थेतर म त्यसो गर्दिनँ । मेरो आफ्नो उद्देश्य होइन पुनर्विवाह । सिङ्गो समाज परिवर्तन गर्नु मेरो उद्देश्य र लक्ष्य हो । महिलाको दोस्रो विवाहलाई हाउगुजी बनाइएको छ । समाजले त्यही हाउगुजीलाई बलियो बनाएको छ र मैले यस्ता धेरै हाउगुजीहरूलाई पराजित गर्नु, निमिट्यान्न पार्नु छ । मार्नु छ ।
विर्तामोड, झापा
हालै बजारमा आएको अर्चना थापा सम्पादित ‘स्वअस्तित्वको खोज’ पुस्तकबाट)
“म दोस्रो विवाह गर्छु । साठी-पैँसट्ठीको उमेरसम्ममा भनेजस्तो साथी कोही भेटिए भने म विवाह गर्छु ।”
त्यो दिन मैले यसो भन्दै गर्दा मेरो कुरा सुन्नेहरू थिए ‘आफूलाई नारीका पक्षमा लेख्छु’ भन्ने चर्चित साहित्यकार कृष्ण धरावासी र जिसु स्टेसनरीका प्रोपाइटर भीष्म न्यौपाने । त्यो दिन मेरा कुरा सुनेपछिका ती दुई अनुहार म कहिल्यै बिर्सन्नँ । ती अनुहार यस्ता भए मानौँ, मैले केही यस्तो अश्लील शब्द बोलेकी छु अथवा मैले यस्तो गलत कुरा बोलेकी छु जुन उनीहरूसामु बोल्न हुँदैनथ्यो । मैले बोलेका कुरा अति लाज लाग्ने खालका हुन् ।
दुवैले मेरो मुखबाट यस्तो कुराहरू निस्कन्छ भनेर सोचेकै थिएनन् । यस्तै भावहरू बोल्दै थिए ती दुई अनुहार त्यो बेला । ती अनुहारहरू कुनै अशिक्षितको भइदिएको भए म लामो समय सम्भिmरहने पनि थिइनँ । तर यी दुवै दाइहरू समाजका चर्चित, प्रतिष्ठित व्यक्तिहरूमा गनिन्छन् । समाजले चेतनाका हिसाबले शिर्षस्थानमा स्विकारेका यी दाइहरू समाजका प्रतिनिधि पात्र पनि हुन् । हाम्रो समाज यस्तै छ- महिलाले एक्लोपन र अप्ठ्यारो जति पनि भोगे हुन्छ तर सहजता र रहरहरू पूरा गर्न खोज्नु हुँदैन । अप्ठ्यारो हाम्रो समाजले यस्तै भन्छ ।
मेरो मनमा विद्रोह जन्माउँछ यस्ता कुराले- “किन हुँदैन ? किन पाउँदैनन् नारीहरूले आफ्ना रहरहरू व्यक्त गर्न? किन एउटा मान्छेसरह जीवनयापन गर्न हुँदैन नारीले ?” थरीथरीका जबाफ आउँछन् तर मेरो चित्त बुझ्दैन वा भनौँ चित्त बुझ्दो जबाफ नै आउँदैन ।
नारीका निम्ति समाजले निर्धारण गरेका धेरै ‘हुँदैनहरू’ मध्येको एउटा ‘हुँदैन’ हो, दोस्रो विवाह ।
नेपाली आइमाईले एकभन्दा बढी विवाह गर्न हुँदैन भन्ने मान्यतालाई तोड्न चाहन्छु म । यस्ता कुरा जीवनविरोधी हुन्, गतिविरोधी हुन् र प्रगतिका बाधक हुन भन्ने ठान्छु म । यदि पुनर्विवाह गर्न नहुने भए पुरुषलाई पनि त बर्जित गरिन्थ्यो होला Û तर यस्तो ‘हुँदैन’ र भएको पनि छैन । पुरुषलाई त दोस्रो विवाहका निम्ति हौस्याइन्छ । उसको मनोबल बढाइन्छ र मनमा पुनर्विवाहको रहर जगाइन्छ ।
मेरा बाले दोस्रो विवाह गरे तर मेरी ठूली फुपू सानैमा विधवा भएर आजीवन एक्लै बस्नुभयो । मामाले दोस्रो विवाह गरे, छिमेकीले गरे, साथीले गरे । यसरी उनीहरूले आफ्नो जीवन सहज बनाए । खै कसैले असजिलो महसुस गरेन । पछिकै कुरा गर्दा पनि मभन्दा उमेरले पाका मेरा पुरुष साथीहरू कमल जङ्गली, विष्णुकुमार भट्टराईजस्ता हजुरबा भइसकेकाले दोस्रो विवाह गरे । जो म एक्लिनुभन्दापछि नै विधुर भएका हुन् उनीहरू । खै, उनीहरूको दोस्रो विवाहले कसैको अनुहार बिगि्रएन Û
पुरुषले विवाह गर्न उमेरको हद छैन । सत्तरी वर्षको हुँदासम्म विवाह गर्दछन् पुरुषहरू । उनीहरू स्वस्थानी व्रतकथाबाट दीक्षित छन्, जसमा सत्तरी वर्षका बूढाले सात वर्षकी बालिकालाई विवाह गरेको कथा छ । ल, यो त धार्मिक कथा भयो । समसामयिक उदाहरणका रूपमा रामबाबु प्रसाईंलाई लिन सकिन्छ, जसले सत्तरी वर्ष पार गरेर पुनर्विवाह गरेका थिए । तर नारीहरू आठदेखि पचास वर्षको उमेरसम्ममा विधवा बनेर एक्लै जीवन बिताएका कुराहरू लिपिबद्ध गर्ने हो भने हाम्रो साहित्यभण्डार भरिनेछ ।
महिलाहरूको सामाजिक परिचयअनुसार परेको खण्डमा महिलाले पुनर्विवाह गर्ने छुट पाउनुपर्ने हो । किनकि समाजमा महिलाहरूको पहिचान काँतर, कमजोर, असहाय, अबला, रुन्चे, एक्लै हिँडडुल गर्न नसक्ने… जस्ता शब्दावलीद्वारा बनेको छ । हुन त जो काँतर र कमजोर छ, सहाराको खाँचो उसैलाई हुनुपर्ने हो । पुरुषलाई समाजमा वीर र बहादुरका रूपमा परिभाषित गरिएको छ तैपनि उनीहरू एक्लो वा श्रीमतीविहीन हुनासाथ टुहुरै भएजस्तो गर्छन् ।
एक्लो पुरुषका लागिँघरको ढोका खोल्ने मान्छे नै भएनन्, बत्ती नै बलेन, खानै पाएन, लुगा धोइदिने मान्छे नै भएन’आदि इत्यादि सहानुभूतिका स्वरहरू निस्कन्छन् । त्यो सहानुभूतिका स्वरहरूमा घरपरिवार, छोराछोरी, कुलकुटुम्बदेखि समाजका सम्पूर्ण भद्रभलादमीसम्मको स्वर मिसिएको हुन्छ । त्यसविपरीत नारीहरू विधवा हँुदा, लोग्नेले छोड्दा वा लोग्नेलाई छोड्दा जुनसुकै कारणले एक्लिो हुँदा, ‘यो आइमाई हो एक्लै गरिखान विविध अप्ठ्यारा पर्छन्, यसलाई एउटा मान्छेको साथ र सहयोग चाहिन्छ’ भनिँदैन । मलाई अचम्मै लाग्छ, यो दोधारे नीति देखेर । काँतर र स्वनिर्णय लिन नसक्ने भनिएकाहरूलाई समाजरूपी जङ्गलमा एक्लै छोडिन्छ बाँच्नका निम्ति । यसरी छोडेर निर्धक्कसँग गरिखान पनि कहाँ दिइन्छ र ? नानाथरीका आरोप र विभिन्नखाले शोषणको सामना गर्नुपर्ने हुन्छ । अझ त्यो महिला साहसी र स्वाभिमानी पनि छ भने त झन् खुट्टा तान्ने, असहयोग गर्ने र मानमर्दन गर्नेको लर्को नै लाग्छ । अर्कोतिर वीर र बहादुर भनिएकालाई सबैले काखी च्याप्छन् ।
कति धेरै फरक छ कथनी र करनीमा Û कस्तो दोधारे चरित्र छ समाजको Û
यस्ता धेरै नियमहरू बनाएर स्थापित गरिएको छ हाम्रो समाज, जसले नारीलाई अघि बढ्नदेखि रोकेको छ । विशेष गरेर प्रकृतिजन्य नियमबाहेक महिलाहरूका निम्ति मात्र लागू हुने गरी बनाइएका नियमहरू म मान्दिनँ । जुन संस्कार, संस्कृति, धर्म र कानुनले नारीलाई मान्छे हुन दिँदैन, त्यो पनि म मान्दिनँ । हुन त मैले मात्र नमानेर हुनेवाला केही छैन तर…. ।
मेरा केही साथीहरू विवाहलाई उमेरसँग जोड्ने गर्छन् । उमेरको यो हदबन्दी महिलालाई मात्र किन ? आकार र प्रकार फरक भए पनि समस्या त दुवैका उस्तै हुन् । मेरा ती साथीले विवाहलाई यौनजीवन मात्र ठानेर यस्तो भनेका हुन् कि? भनिन्छ चालीस उकालो लागेपछि महिलामा यौनेच्छा तीव्र रूपमा घट्ने गर्दछ । मेरो अनुभवले यसलाई गलत साबित गरेको छ । यद्यपि यस्तो हो भने पनि केही प्रश्नको उत्तर माग्छ मेरो मनले- “के यौनक्रियाका निम्ति मात्र हो वैवाहिक सम्बन्ध ? विवाह गर्नु अथवा दुई विपरीत लिङ्गी एकाघरमा बस्न खोज्नु सम्भोगको आनन्द लिनका निम्ति मात्र हो ? वा सन्तान उत्पादन मात्र यो सम्बन्धको उद्देश्य हो त?” यदि यस्तो हुन्थ्यो भने बुढेसकाल एक्लो हुदैनथे होला र ?
साथीहरू त फराकिला छन्, उनीहरूसँग दोस्रो विवाहको कुरा गर्न सकिन्छ तर आमा, हजुरआमासँग त कुरै गर्न हुँदैन । आइमाईले गर्नै नहुने कुरा ठान्छन् दोस्रो विवाहलाई । त्यसै पनि ‘लोग्नेहरू मालिक र आइमाई दास’ हुन् भन्ने मानसिकता पालेका छन् उनीहरूले । उनीहरू यस्ता कुरा गर्नेलाई बिग्रेकी, पात्तिएकी पो भन्छन् है Û साथी, आमा र हजुरआमा एउटै ड्याङका मुला रहेछन् ।
केही समय छुट्टिएर अलग बसेपछि मात्र सम्बन्धविच्छेद गरेकी हुँ मैले । सम्बन्ध विच्छेद गर्नु अगाडिदेखि नै अर्को विवाह गरेर देखाउने सोच बनाएकी थिएँ । यो कुरा मैले आमा र फुपूकी छोरी विष्णु दिदीलाई सुनाएँ । उहाँहरू दुवैबाट एक थोपो समर्थन आएन बरु पूरै भड्किनुभयो । उनीहरूको व्यवहार मलाई अस्वाभाविक पनि लागेन । सदियौँदेखि जमिनमा जरा गाडेर बसेको वृक्ष उखेल्न त समय लाग्छ भने यो त मान्छेको मन मस्तिष्कमा कोचीकोची खाँदिएको कुरा हो, कसरी फेरिन्थ्यो । स्वस्थानी व्रतकथा सुनाएर र सुनेर हुर्केकाहरूसँग अपेक्षा नै के गर्न सकिन्छ र भन्ने लाग्यो ? तर पनि मैले भन्न छोडिनँ । सभा, समारोह, वैवाहिक कार्यक्रहरूमा जाँदा “उहाँ नि ?” भन्ने प्रश्नको जबाफमा ठाडै “डिभोर्स गरेको हो” भन्छु । कोही अचम्म मान्छन्, कोही ओठ लेपार्छन् र कोही लाज मान्छन् । मलाई माया गर्नेहरू मैले यस्तो कुरा नगरे हुन्थ्यो जस्तो गर्छन् तर म चाहन्छु धेरैभन्दा धेरै मान्छे यो शब्द सुन्न अभ्यस्त हुन् । पुरुषको दोस्रो विवाहजस्तै महिलाहरूको दोस्रो विवाहको विषय पनि समाजमा सामान्य र सहज बनोस् भन्ने मेरो चाहना हो । कमसे कम महिलाहरूको दोस्रो विवाहको कुरा सुन्नसम्म त अप्ठ्यारो नलागोस् ।
आजसम्म पनि महिलाको दोस्रो विवाहको कुरा सुन्न डराउँछन् मान्छेहरू । यस्ता कुरा गर्दा मानिसहरू कतिसम्म आतङ्कित हुन्छन् भन्ने कुरा बुझ्न यसको पात्र वा नायक आफै बन्नुपर्छ । हिजो पनि म यसरी नै कुरा गर्थे महिलाको पक्षमा तर मेरा कुरा सुनेर यसरी डराउँदैनथे मान्छेहरू । फरक यत्ति हो, हिजो म अर्कै पात्रको कुरा गर्थें तर आज म आफै यो दोस्रो विवाह गर्ने पात्र बनेकी छु ।
यसरी डराउने मान्छेहरूमा आमाहरू त छँदैछन्, साहित्यकार कृष्ण धरावासी र डिग्री गरेका भीष्म दाइजस्ता मान्छेहरू पनि छन् । अझ महिलाका विषयमा लेख्ने, बोल्ने भाषणमा महिला अधिकारका कुरा गरेर नथाक्नेहरू त झन् धेरै छन् । साथीहरूको माझमा मेरो माथिकै कुरा “म विवाह गर्नेछु” लाई बेलाबेला भन्ने गर्छु । मेरो कुरा सुनेर केही साथीको अनुहार त धरावासी र भीष्मदाइकै जस्तो हुन्छ । केहीको घाँटीमा गुच्चा अड्किएजस्तो हुन्छ । केहीको अनुहार भावशून्य बन्छ, मानौँ मैले केही भनेकै छैन । यस्तो लाग्छ, असहमति जनाउनु गलत हो तर सहमति जनाउन आफू हुर्केको संस्कारले दिँदैन उनीहरूलाई ।
बाहिर फेरिएजस्तो देखिए पनि भित्र पुरातन वैचारिक दह जमेकै छ । कसैकसैको ओठमा स्मित हाँसो उमि्रन्छ, जसले मेरो मुटु र कलेजो जलाउने गर्छ । हुन त माथिका कुनै पनि प्रतिक्रियाले शान्ति दिँदैन, त्यसमा पनि बेजोडको दुखाइ त्यो मन्द मुस्कानले दिन्छ । यस्तो उपेक्षाले मभित्र दनदनी आगो बालिदिन्छ ।
मेरो चाहना त ‘मान्छेहरू मसँग तर्क गरून्, मेरा कुराको विरोध वा समर्थन गरून्’ भन्ने हो तर यस्तो हुँदैन । उनीहरू मेरा कुराको उपेक्षा नै गर्छन् । जल्दैबल्दै भए पनि म आफ्ना कुरा राखिरहन्छु । हार्दिनँ म । भनिरहन्छु म मान्छे हँु भन्नेहरूसँग । ती मान्छेहरू शिक्षित र बौद्धिक भनेर समाजमा चिनिएका छन् । महिला अधिकार र समानताका कुरा गर्छन् । वास्तवमै महिलाहरू अन्यायमा परेका छन्, एउटा मान्छेले पाउने न्यूनतम अधिकार पनि पाएका छैनन् भन्ने कुरा थाहा छ तिनलाई तर पनि मेरो कुरा सुन्दा अनुहार लतार्छन् ।
मैले थोरै मात्र यस्ता मान्छे भेटेकी छु, जसले मेरो सोचाइलाई साथ दिएका छन् ।
शिक्षण पेसाबाट अवकाश पाइसकेका अलि पुराना मान्छे साहित्यकार रोहिणीविलास लुइँटेललाई यो लेख देखाएँ । उहाँलाई देखाउन म थोरै धकाएकी थिएँ तर आशाविपरीत उहाँले त पूरै ऊर्जा पो थपिदिनुभयो । भन्नुभयो- “मेरा बाले असी वर्षको हुँदा एउटा कार्यक्रमको आयोजना गर्नुभयो र भन्नुभयो, ‘विधवाहरूको पुनर्विवाह गरिदिनुपर्छ ।’ त्यसबेला एउटी महिलाले समर्थन गरेको कुरा सुनेको छु । म तिनको नाम खोज्दैछु । त्यस्तो बाबाको छोरो म, मेरो पूर्ण समर्थन छ तपाईंको कुरामा ।”
एक दिन एउटी ७५ वर्षकी आमाले आफैँ भन्नुभयो- “के सोचेकी छौ नानी ? हेर्दा भर्खरकै छौ । एक जना साथीबिना त गाह्रो हुन्छ नि । ऊ हेर, बुबा नहुँदा म के गर्न सक्थेँ र ?” राजन शिवाकोटी दाइकी आमाले यसो भन्दा सपना देखेझैँ भयो । अमेरिकाबाट भर्खरै नेपाल घुम्न आएकी खैरेनीजस्तो पो लाग्यो मलाई उहाँ । लामो समयदेखि भारततिरै बस्नुहुने आमा आकाशजस्तै विशाल धरतीजस्तै फराकिली लाग्यो । एउटी नेपाली वृद्ध नारीको यस्तो उच्च विचार सुनेर कत्ति हो कत्ति रमायो मेरो मन ।
प्रसङ्गवश एक दिन लीला उदासीसामु कुरा कोट्टियो तर उहाँको अनुहार बिगि्रएन । उहाँको अनुहारको भाव पनि माथिका साथीहरूको जस्तै भएको भए मभित्र हुर्किसकेको एउटा ठूलै मान्यता ढल्ने थियो । धन्न म बाँचेँ Û मेरा आस्था र विश्वास बाचे Û उहाँले मुसुक्क हाँस्दै भन्नुभयो, “नराम्रै होला भन्ने होइन तर सोचेजस्तै सहज जीवन होला भन्ने कुराको के ग्यारेन्टी छ र ? त्यो बेला ठूलै पश्चात्ताप हुनुभन्दा अगाडि नै राम्ररी सोच्न सके राम्रो होला ।”
“मज्जाले गरे हुन्छ, कसले भन्यो हुँदैन भनेर?” डाक्टर बी.पी. खरेलले भने, “आँट चाहियो नि आँट, छ आँट ?” उनले त मलाई हाँक पो दिए । उनलाई देखाउन पनि बिहे गरिहालौँ लाग्यो मलाई ।
मैले सुटुक्कै विवाह गरे हुन्छ नि, कसले के नै पो गर्न सक्छ र Û हाँस्ने हाँस्दै गर्थे रुने रुँदै गर्थेतर म त्यसो गर्दिनँ । मेरो आफ्नो उद्देश्य होइन पुनर्विवाह । सिङ्गो समाज परिवर्तन गर्नु मेरो उद्देश्य र लक्ष्य हो । महिलाको दोस्रो विवाहलाई हाउगुजी बनाइएको छ । समाजले त्यही हाउगुजीलाई बलियो बनाएको छ र मैले यस्ता धेरै हाउगुजीहरूलाई पराजित गर्नु, निमिट्यान्न पार्नु छ । मार्नु छ ।
विर्तामोड, झापा
हालै बजारमा आएको अर्चना थापा सम्पादित ‘स्वअस्तित्वको खोज’ पुस्तकबाट)
